Diten e diel ne daten 29 shtator 2019 u organizua ne Berat nje perkujtimore ne nderim te publicistit dhe poetit Simon Vrusho qe eshte ndare nga jeta disa muaj me pare. Simoni ishte njeheresh edhe themelues i muzeut “Solomon” i ngritur me forcat e tij ne kujtim te hebrejve qe kane jetuar ne Berat.
Shkrimtari Balil Gjini, me kete rast mbajti nje fjale ku trajtoi njeren nga veprat e Siomn Vrushos e quajtur “Princi i Gjullurdise”:
Nga Balil Gjini
(fjala në përkujtimoren e Simon Vrushos)
Një nga librat më të bukur që ka shkruar Simon Vrushoja është pa diskutim “Princi i gjullurdisë”. Ndalojmë një çast dhe soditim këtë titull të përbërë prej dy fjalësh. Na duket si një gjallesë gjithë drita lëbyrëse, gjithë fekstitje e vezullime në krahë. Janë dy fjalë që s’kanë asnjë lidhje me njëra-tjetrën, por që, nga përqasja ms tyre, ka lindur ajo bukuri që e shikojmë kur kundrojmë gjëra me thelb të ndryshëm: akullin dhe zjarrin, drrizat dhe manyshaqet. Është ai rast kur, kur siç thotë Leautremaunt, kemi martesën e një çadre shiu me një makinë qepëse. Këtë togfjalësh mund ta shikojmë edhe si një gjallesë të përbërë nga dy pjesë kontraverse: pjesa e parë, “Princi”, mëton ta tërheqë trupin drejt Perëndimit, Europës, pjesa e dytë, “gjullurdia”, drejt Lindjes, Azisë. Është një luftë midis pjesës së sipërme të trupit, ku është edhe koka, dhe pjesës së poshtme të tij, ku është barku. Fatkeqësisht, këtë luftë tek ne, e ka fituar gjithmonë barku. Thamë që estetiksht togfjalëshi ka një dritë lëbyrëse, i ngjan një fluture tek e cila bashkëjetojnë me njëra-tjetrën një krimb toke dhe flatrat e një zogu. Kjo si për të dëshmuar thëniet e Ahmatovës se poezia, e bukura, lind gjithmonë mes plehresh.
Është e çuditshme përse Simon Vrushoja e ka shkruar këtë libër me pseudonim. Pseudonimi, si topos, ka diçka mistike, të padeshifrueshme dhe ndonjëherë mund të të kallë drithërima frike. Duke qenë illegal ai të kujton minoritet, sektet, rrugicat e ngushta dhe qorrsokakët, flakën e zbehtë të një qiriu, duart që afrohen mbi të e betohem me përgjërime e përshpirtje. Njeriu, për një mijë e një arsye, mund të zgjedhë vetë të kalojë me minoritetet. Mbase sepse i pëlqen dobësia e tyre, ai ankim i përjetshëm që ata kanë ndaj fatit dhe rendit të gjërave, por edhe sepse njeriu, nga vetë natyra e tij, i pëlqen të jetë mazohist, pra i pëlqen më shumë rrutullimi i bisturisë mbi plagë, sesa fashot dhe pambuku mbi të. Simoni ishte arumun, i përkiste një minoriteti, dhe, në një shoqëri si e jona, gjithë trauma e krekosje nacionaliste, ai duhet ta ketë ndjerë këtë. Por ai mund ta ketë zgjedhur edhe për të qëndruar në breg , dhe, që prej andej, mund ta tregonte shoqërinë me gisht edhe t’i thoshte: fatmirësisht unë s’bëj pjesë tek uniformiteti yt monoton.
Frojdi, duke folur për jetën e Leonardo Da Vinçit, thotë se ai i ka lënë të papërfundura shumë nga tablotë e tij. E gjen shpjegimin tek fakti se kur Da vinçi ishte i vogël, nëna e kishte braktisur atë dhe, tashmë, si reminishencë, si pavetëdije e zgjuar, edhe ai braktiste fëmijët e tij, domethënë tablotë artistike. Meqë të gjithë s’mund të jetojmë dot pa modele, dua të kujtoj se edhe Simonin e kishte braktisur e ëma, dhe ai është rritur me të atin. Në shumë shkrime ai do të flasë me respekt për të. Pot, personalisht, mendoj se ky nuk është rasti i tij.
Në përgjithësi njerëzit që merren me shkrime ndahen në njerëz të aksionit, veprues, dhe në njerëz pasivë, joveprues. Mendoj se Simoni ka qenë një sharrtesë mes të dyve: veprues në jetë, pasiv në letërsi. Sa herë dehej nga veprimi revolucionar, ai shkonte tek lavamani dhe villte aty ndodhitë, episodet. Atë që e bënte në ngut me të tjerët, e bënte me qetësi kur ishte i vetëm. Zakonisht këta njerëz, kur u neveritet aksioni, me një inat të justifikuar i turren fjalës me mjetet dhe pajisjet e një zdrukthtari: e zdrukojnë, e limojnë, e fshijnë dhe e fërkojnë me dyll gjersa të marrë formë të përkryer. Ata janë stolisësit dhe argjendarët e fjalës. Besoj se në një çast të tillë ka lindur edhe Princi i Gjullurdisë. Fjala, instrumenti me të cilën Zoti krijoi botën, merr tek ta kuptime zanafillore. Përmes fjalës njeriu që shkruan krijon një botë të re, dhe vetvetiu bëhet rivali i Zotit. Tek Princi i Gjullurdisë kemi rastin të shikojmë se si fjala përdoret me cilësitë e një atleti, të një kërcyesi si larti, pra si një shkop bambuje, për tu hedhur nga njëra-kohë në tjetrën.
Nuk ka fjalë më të bukur për të shprehur gjithë zallamahinë dhe katrahurën tonë mendore sesa fjali “gjullurdi”. Ajo është e gjitha rropulli, bark dhe zorrë. Gjarpri i zanafillës, thotë romancieri i parë europia, Rabëleja, qëndron brenda barkut të njeriut dhe quhet zorrë. Gjullurdi. Shikojmë ato “u” lebetitëse brenda kësaj fjale, dhe, për shkak se fjala merr format rizomatike të një druri, mund t’i dëgjojmë edhe si gurgullimat e zorrëve në barkun e një të urituri, edhe si buçitjet e shkulmave të ujrave të një përroi malor, por edhe si ulërima ujqish. Kjo fonetikisht. Sepse studius të ndryshëm kanë vënë re se fjala, në vetvete, ka ngarkesë. Fjalët që kanë brenda tyre zanoret A, E, janë fjalë të çelëta, të hapura, të gëzuara, kurse ato me U, Y, janë fjalë të zymta të mbyllyra.
Zgjedhja e fjalës gjullurdi nga ana e Simonit ka qenë diçka e mënçur dhe e zgjuar. Që nga Bogdani e gjer tek Naimi, nga Noli e Konica, ua ka plasur buzën ky vend që s’bëhet, por që rri vazhdimisht plazmë plluskuese mbi ujra. “Jakë o ditë që lind andej nga perëndon”, thoshte Naimi, “Shqipëria do të bëhet, por ne s’do të jemi”, thoshte Konica, “Shqipëria do të shesë karafila në Itali”, thoshte Medi Frashëri. Por jo. Shqipëria ja tek është përsëri: kasolle kallamash në mes të ujrave, arexheshkë e bukur gjithë nishana e rruaza të rreme, aty, mes rrëmujës e gjullurdisë së botës. Nuk është e trishtuar. Përkundrazi, duket se e shijon torturën dhe mjerimin.
Me ç’duket e keqja është më e madhe. Njeriu është i pakënaqur nga zhvillimet e shoqërisë, nga ajo ku ka dashur të shkojë dhe ku ka mbërritur në të vërtetë: “Për Xhenet u nismë, sosmë në Xhehnem/Shqipëri moj zuskë/ ç’na bëre verem… shkruan Kadareja. Vargjet mund të ishin për vetë globin. Gjithçka është një gjullurdi e vërtetë. A mund të ketë një shpëtim? Shpesh ai kërkohet tek të kthyerit mbrapa, tek një Apolapiks. Përciptazi mund të themi këtu se në periferi të Jerusalemit, në një luginë ku, sipas fjalëve të Biblës, do të bëhet Gjyqi i fundit, një fondacion amerikano-hebre, është duke pritur që njëra nga pesëqind lopët e ruajtura aty, të lindë demin e kuq të Moisiut, shenja e sigurt se Apokalipsi po vjen.
Këtë ide teologjike për të shpëtuar nga gjullurdia, e kanë bërë të tyre shumë nga ata që janë vetë shkaktarët e saj: shihni termat e tyre: Fillim i ri, Rilindje, Për herë të parë. Çdo të thotë “Për herë të parë?” Do të thotë që gjëja, apo fenomeni, të jetë i pandotur nga qytetërimi, do të thotë të kthehesh mbrapa në kohë, pra të kesh duart e pastra dhe të dlira të Zotit.
Ndonëse gjithë pesha semantike e togfjalëshit qëndron mbi pjesën e dytë të tij, pra mbi fjalën gjullurdi, pesha e vërtetë, ajo e ëndërruara, qiellorja, e blujta, qëndron tek fjala princ. Për shkak të shëmbëllimeve rizomatike, për të cilat flet Deleuze, ajo të sjell në ekranin e kujtesës disa imazhe njëherazi: Prici i Errësirës, për të cilin flasin profecitë e Nostradamusit, po kështu edhe atë të Apokalipsit sipas Gjonit. Por mbi të gjitha të sjell ndër mend vend princat shqiptarë, ata, të cilët ekzistonin para se të vinin haxhi qamilët dhe gjullurdia e madhe.
Simon Vrushoja e jetoi jetën larg triumfalizmave dhe brohoritjeve të turmave. I pëlqente të shikonte anën qesharake e të përkohshme të gjërave e fenomeneve dhe të zbavitej me to. Kjo filozoi e bënte të ishte i përunjur si një shërbëtor hebre. Kishte një neveri të shprehur fare qartazi ndaj të rëndomtës, e vulgares, ndaj atyre njerëzve, që, ndonëse i kishin zhytur duart gjer në bërryla në pleh, i tundnin ato lart si t’i kishin shandanë të bardhë kishe. Kjo gjë e bënte atë të ishte një princ të vërtetë…
